Меня зовут Януш Мельчарек. Я ченстоховянин. Я родился в этом доме, на ул. 3 Мая, № 10, 16 июня 1936 года. По просьбе моих друзей с телеканала «Орион» постараюсь рассказать о событиях 16 января 1945 года, как они запомнились мне, а также о рассказах моих друзей, переживших те времена.
Этот дом тогда, как и вся улица, был без канализации. Вода была тут, на улице, а главная дорога на запад проходила по ул. 3 Мая, то есть пути было два: один - через улицу Св. Варвары, другой - через улицу 3 Мая. Именно здесь, будучи ребенком, из окна верхнего этажа я наблюдал за движением войск в одном направлении, когда немецкие войска направлялись на восток, а затем за их отступлением - за людьми, возвращавшимися с востока со своими обозами, часто замотанные в бинты. В соседнем здании во время войны жили немецкие летчики, а также обслуга аэродрома в Рудниках. Это был аэродром, построенный немцами во время войны, и поэтому положение этого дома было совсем особенным — соседство с большой группой немецких военных и гражданских лиц. На Ясногорской улице немцы, вероятно, предполагали, что Красная Армия, идущая на запад через Ченстохову, будет выбирать не главные дороги, т.е. по Аллеям, которые были и остаются широкими, и там легко подбить какую-нибудь бронетехнику или другое военное средство, — вместо этого они будут протискиваться по боковым улицам. Поэтому на Ясногорской улице с осени 1944 года строилось то, что мы называли бункером со стрелковыми позициями. На одной и другой стороне улицы было достаточно места для прохода двух-трех человек, а транспорт проехать не мог.
Было известно, что военные действия, которые в это время будут происходить в Ченстохове, приведут и к бомбардировкам, артиллерийским обстрелам и т.д. Поэтому взрослые полагали, что безопаснее всего будет переехать на первый этаж, так как и с улицы безопаснее, и со двора опасности нет, даже если будет обстрел… Ну, есть шанс, что тот второй этаж что-то задержит, и, даже если взорвется, то нас не заденет тут, на первом этаже. В связи с этим, три семьи собрались здесь, на первом этаже, потому что мы жили на втором этаже, вот в том последнем окне этого дома. И там были въездные ворота, и вот эти выездные ворота. И после первой атаки танков, которые были разбиты на Аллее, наступила такая тишина — стрельба прекратилась, машины перестали двигаться, и где-то около 6 часов вечера — первыми это услышали взрослые и забеспокоились, потому что со стороны Велюньского рынка мы услышали, как в сторону города, к Аллеям немецкие войска идут, немецкую речь, стук кованных ботинок, потому что дорога заледенела, и нам стало страшно, потому что ходили такие слухи, что в Ченстохове будет бойня - немцы хотят устроить бойню. Здесь же, в этой квартире на первом этаже, происходили всякие вещи: и плач, и молитвы, так люди реагировали, пережившие разные ужасы войны.
Перед полуночью мы услышали стук в дверь. Одни говорили «открыть», другие - «не открывать», но в конце концов пришлось открыть, потому что все по-разному могло закончиться. И тот, кто пошел открывать, спрашивает: «Кто там?» и так далее, сначала услышал: «Немцы есть?». Это был такой первый вопрос, и было понятно, что это русские. Открыли. А потом в квартиру, где было, сколько же людей, с десяток или около того, я был один из самых молодых — вошли три красноармейца. Как я оцениваю это сегодня, с расстояния и с позиции девятилетнего ребенка: один из них был очень старый, этакий дед с усами, второй лет сорока, с черными волосами - он, кстати, был невысокого роста - я думаю, что он мог быть из Грузии, а третий, который вызывал особую жалость, был просто ребенок. Это был подросток, худой, с обмороженной шеей, почти фиолетовой, которая драматично смотрелась в воротнике слишком большой шинели. Конечно, обритый налысо.
И люди, бывшие в этой квартире, конечно, очень хотели поделиться - тем, что у них было, с этими солдатами. Они усадили их за стол. В общем, они вели себя хорошо - они лишь осмотрели квартиру, чтобы убедиться, что здесь действительно нет немцев, которых можно было узнать по форме, и сели за стол. Им принесли чай, причем чай был из морковки, потому что настоящего чая, как известно, во время войны не было.
Мне особенно запомнился вот какой момент визита этих красноармейцев: поскольку это было 16 января, в квартире, где мы были, еще стояла елка, тот подросток-военный с карабином, за которым я очень внимательно наблюдал, вышел из-за стола, что-то съел, взял кусок хлеба, по-моему, с молоком и сахаром, потому что масла не было, и пошел к дивану, который стоял у елки, сел там и, поедая этот кусок хлеба, смотрел на елку. Это для меня незабываемый образ того дня, так как происходили ещё какие-то действия. Например, мама, удивляясь, что такой ребенок вообще был на войне, что у него нет варежек, что у него обморожены руки, побежала за отцовским шарфом, принесла из нашей квартиры наверху какие-то варежки и так далее, и отдала этому мальчику. Визит закончился тем, что они поели, попрощались и ушли.
Мы пришли на аллею Сенкевича, которую я пересекал каждый день дважды, ходя в школу с улицы 3 Мая, так как с четвертого класса, может быть, с третьего, я ходил в школу № 14, которая находится на углу улиц Вашингтона и Пулавского. Тогда же, 16 января, около часа, в первой половине дня я пошёл на занятия, по-моему, к десяти часам, но узнал, что они отменены, никого нет, и я обрадовался и шел совершенно спокойно, не зная, что это будет за день, что это будет важный день, что в течение этого дня будут происходить разные драматические события. День был яркий, солнечный, похожий на сегодняшний, с той лишь разницей, что было -17-18°C, потому тогда были такие зимы, а это был все-таки январь. И когда я дошел до аллеи Сенкевича, мое внимание привлекли самолеты, пролетавшие довольно низко над Аллеями с востока, как я потом узнал, это были самолеты Ил-2 — советские штурмовики, которые ранее бомбили «Кацапский мост», как мы его тут называли. Эта бомбардировка была скорее символичной и не нанесла никакого ущерба шоссе. С другой стороны, эти самолеты пролетели, ну, как мне кажется, довольно низко, сделали что-то вроде дуги над парками и улетели. Я тогда пошел домой, а на Аллеях разыгралась драма в раннем пополудни.
Танковая атака была, как сегодня сказал бы, сумасшедшей. Может быть, она была подготовлена не так, как нужно, - сегодня трудно судить. Но из того, что я помню - что я видел на следующий день, когда боевые действия уже затихли - по крайней мере, в Ченстохове, тут, в этом месте. Первый, разбитый, это из тех, что я видел. Первый разбитый танк, на котором еще висели останки сгоревших солдат, которым не удалось выбраться, находился в центре Алеей, около епископской курии, второй был разбит чуть меньше, напротив Городской галереи искусств, а третий, который доехал дальше всех из этой атакующей группы, доехал до лестниц к Ясной Гуре. Там были лестницы. Первая была ближе сюда, и вторая, остатки которой, немного модернизированные, существуют до сих пор. И там его подбили. Как я потом узнал, его вел, командиром этого танка, был восемнадцатилетний парень. Я помню немецкие танки, которые были разбиты в тот день — значит, где-то между площадью Дашиньского и улицей Костюшки, видимо, были бои, между одними и другими. Один немецкий танк был подбит, и 17 или 18 — он потом еще долго стоял. Он стоял на нынешних «Квадратах», а другой, который я помню, стоял на Валах Дверницкого, в самом начале, где-то в 50 метрах от начала теперешнего рыночка. Также то утро 16 января, которое застало меня здесь, было началом следующих действ, которые я уже не видел непосредственно сам.
Мы стоим на бывшей грузовой станции Страдом. На первый взгляд, тогда это был вокзал в пригороде, ничего особо важного, но, к сожалению, это был очень важный стратегический пункт. Эта товарная станция, с ее платформами, была очень важной и использовалась для разгрузки войсковых эшелонов во время войны и разных грузов. Но эта территория имеет отношение не только к станции. По другую сторону от нынешнего вокзала - от нас, по прямой примерно в 300-400 метрах находятся важные промышленные предприятия: Страдом и Вельнополь. Как известно, в те времена здесь производилась продукция в основном для армии, потому что армия была самым крупным заказчиком и имела самые большие потребности. Тут, недалеко, как раз во Вельнополе, части Вельнополя, был так называемый «Хасаг», где производились боеприпасы, то есть совершенно, конкретная вещь для армии. Это было в ранние дневные часы 16 января 1945 года. Танки Красной Армии преодолели все заслоны на Варшавской улице и с боем въезжают на Аллеи - а тем временем в Гербах, в двадцати с лишним километрах от Ченстоховы, находятся большие склады боеприпасов, немецкие, конечно же. С другой стороны - в районе Гербов Новых до войны также находились польские военные склады. В тридцати с лишним километрах от Ченстоховы находятся крупнейшие в этом районе хранилища горючего - того, что больше всего нужно немцам на этой войне. Вследствие того в районе Гербов собирались крупные воинские части, в том числе и бронетанковые. Внезапность, вызванная наступлением Красной Армии на Ченстохову, задержала погрузку эшелона с танками и другой бронетехникой, которые отправлялись в Ченстохову. Но тот поезд в тот момент был уже недалеко, он проходил Гнашин… В сторону вокзала Страдом двигалась группа танков, у которых не было никаких шансов в прямом бою с техникой, находившейся на этом поезде, который с одной стороны тянул один локомотив, а с другой стороны толкал другой - ну, потому что груз тяжёлый. Здесь, где мы находимся, - практически пустое поле, застроенное одинокими скромными домиками железнодорожников, учителей и прочих. Перед самой станцией стоят два барака, так называемые «Пекин» - так позже, после войны, стали называть бараки, в которых разместилась часть работников «Хасага». Когда поезд с бронетехникой подъехал к станции Страдом, здесь, в этом пустом пространстве, появились советские танки. Поезд подходит к этому бетонному перрону, по которому танки могли съехать и сразу же вступить в бой. А немцам в Ченстохове этих подкреплений остро не хватало. Поэтому танкисты прогревают двигатели на своих машинах и готовятся сразу начать воевать, прямо в бой. Поезд медленно подъезжает к этому бетонному порогу, по которому должна съехать техника, и медленно движется в нашу сторону. Здесь, где есть кучи этого камня - конечно, их не было, - а с той стороны проносятся советские Т-34. Несколько выстрелов из танковых орудий не производят никакого эффекта на немецкую технику и на сам поезд, и поезд едет все дальше и дальше, и когда он уже, наверное, был - ну, трудно сказать где, потому что это была такая необычная ситуация… Тогда один командир этого танкового дозора принимает решение - хотя он и повредил локомотив, но это не произвело никакого эффекта, потому что поезд идет дальше - он принимает решение таранить локомотив и сбросить его с путей. И это было единственное, из-за чего поезд не смог продолжать движение. Поэтому бригада этого поезда отцепилась, оставила локомотив на путях, сброшенный с путей, а локомотив, который был сзади, вытащил, оттащил его обратно в сторону Гербов. Еще надо знать то, что мы переживали очень сильно, я сегодня не скажу, неделю ли, или декаду, а может быть, и больше, но бои за Гербы, и прежде всего за склады боеприпасов, которые там находились, и за выход к Бороново, где были огромные склады, одни из наибольших в Силезии, видимо, складов горючего, бои продолжались долго и были очень яростными, и мы в Ченстохове все время прислушивались к взрывам, детонациям, которые были слышны все время, когда же они закончатся, потому что мы постоянно думали, что фронт может вернуться в Ченстохову.
Мы находимся на месте бывших военных складов, где хранились припасы для армии. Эти склады находились недалеко от Варшавской улицы, по которой, как известно, проходило главное шоссе на Варшаву. С другой стороны от этих складов находилась железнодорожная ветка, по которой прибывали транспорты с продовольствием, это было очень важно, обмундированием и другими необходимыми для армии вещами. Здесь, на этом складе, работали украинские батальоны, которые были союзниками немцев. Здесь же, в столовой, работавшей для нужд этих людей, которые здесь работали, работала бабушка моего друга, в 1945 году десятилетнего, жившего чуть дальше по ул. Варшавской, по которой он часто ходил - когда она возвращалась с работы, ибо известно, как было во время войны. А там была еда, и бабушка всегда могла вынести оттуда какую-нибудь вкуснятину для своего внука. Тут же, 16 января, мой друг и его бабушка около двенадцати - часа дня пошли домой. Они едва дошли до улицы, на месте нынешней развязки, потому что дорога была сплошная, только двухполосная, узкая - как раз такими они были в те времена. Русские уже въехали. Русские танки уже въехали сюда, они уже были дальше по Варшавской улице. Здесь, примерно в 100 метрах от нас, украинский батальон, который убегал от советских войск, был настигнут, расстрелян и раздавлен этими танками. Этот мой друг с бабушкой видели эти размозженные тела, и тут появился немецкий самолет, который, видимо, тоже увидел эту бойню и обратил свою ненависть на этого ребенка и эту женщину. Им повезло, что рядом был мосток, под которым они успели спрятаться, потому что летчик их обстрелял, но ему этого было мало - он вернулся, когда они уже хотели идти дальше, и снова напал на них. Ну и гражданские, женщина и ребенок, снова спрятались там, и тогда в порыве дальнейшей ярости и гнева немецкий летчик поджег зажигательными снарядами костельчик в Анёлове, который стоял там дальше справа, и этот костел сгорел. Он стоял примерно на том же месте, что и нынешний костел, только на другой стороне улицы, и, видимо, был деревянный, потому что сгорел довольно быстро.
Мы находимся на улице Анёловской , которая идет параллельно Варшавской улице. Варшавская улица была одной из главных сцен, на которых разыгралась драма 16 января 1945 года. Это был бедный район, и дома часто строились семьями: первый дом - на Варшавской улице, следующий - кто-то ставил рядом, следующий - ещё какой-то родственник, и так далее, пока эти дома не доходили до той самой Анёловской улицы. Так было и с домом №161 по Варшавской улице, где в одном из этих сегментов жила семья моих друзей. Тут, примерно в 13-14 часов, когда танки Красной Армии уже были на Варшавской улице и даже дальше, встречая сопротивление немцев, разыгралась особая драма. Между домом №161 по Варшавской улице и соседним домом №159 застрял красноармейский танк - то ли из-за какой-то неисправности, то ли еще из-за чего-то, - и этот танк встал между двумя домами, в такой лазейке. А в это же время здесь, над тем местом, где я нахожусь, шел воздушный бой между самолетами: с красной звездой и самолетами с черным крестом. Конечно, это было зрелищно, и многие люди из этих квартир на Варшавской, 161, вышли посмотреть на эту схватку. И в какой-то момент один из немецких самолетов - не ясно, то ли потому, что заметил танк, стоявший между двумя домами, то ли потому, что это был легкий бомбардировщик и экипаж захотел избавиться от бомб, - он спикировал прям сюда, на Анёловскую улицу, и сбросил, как потом подсчитали, одиннадцать, не очень больших, но все же бомб, которые упали, в частности, на тех людей, которые наблюдали за этим необычным воздушным боем. И таким образом, из этого дома, из этих домов, простите, которые находились на Варшавской улице, 161, и которые тянулись до самой Анёловской улицы - ибо это был такой длинный двор - десять человек погибли от бомб и от их осколков.
Мы находимся в месте, которое ченстоховяне привычно называют «Перекрестком трех крестов». Здесь давным-давно пересекались Варшавская улица, ведущая из Варшавы в центр Ченстоховы, к Краковской улице, а с другой стороны - Кеджиньская улица, идущая в направлении Лодзи, Ласка и других городов на севере. Здесь, в ночь с 15 на 16 января, по Варшавской улице, переполненной до невозможности, немецкие беженцы: в повозках, в машинах и во всех видах иного транспорта направлялись в центр Ченстоховы. Конечно, тех улиц, которые мы видим здесь, не было, ибо они были построены через несколько лет после войны, фактически десятилетий. Однако, что характерно, шоссе, ведущее через улицу 3 Мая на Клобуцк, Олесно и далее на запад в тот день было менее оживленным, чем шоссе, ведущее на Гербы - сюда, в центр, и далее через улицы Святой Варвары, Гнашин, Блаховню и на Гербы. Это может свидетельствовать о том, что они направлялись именно туда, поскольку ожидалось, что из-за стратегической важности этих мест и собранных там войск и техники сопротивление могло продолжаться долго, а значит, оттуда будет легче переместиться куда-то дальше на запад. Здесь также были построены укрепления. Укрепления были сделаны так, что в обычном состоянии они могли пропускать транспорт, но после того, как их закрывали соответствующими стальными рельсами, они становились противотанковым заграждением. Именно тут, на этом перекрестке, после десяти часов, пан Антоний Сикора, у которого была механическая мастерская на Варшавской улице, 161, ехал на велосипеде в центр города, чтобы взять деньги для оплаты труда своих работников, и здесь, в этом месте, его остановил немецкий патруль, который сгонял всех, кто ехал мимо, на работу по строительству этих противотанковых укреплений. Работали они недолго, потому что в дом за моей спиной, во второй этаж, попал артиллерийский снаряд, он снес весь этаж, и те поляки, которых согнали на эту работу, по просту сбежали. Воспользовавшись возникшей паникой, они скрылись, а этот господин Сикора, зная тропинки у домов, вернулся туда, к себе домой. В то время, когда в центре, поздно вечером, уже находились войска Красной Армии, на этих прилегающих улицах происходили дальнейшие драмы. В частности, выше улицы Цментарной, на Варшавской улице, очередной украинский патруль, работавший на военных складах на Анёлове, был настигнут танками красноармейцев и просто поставлен на обочину улицы, надо рвом, и расстрелян из пулеметов - их было свыше ста человек. Трупы этих украинцев лежали два месяца. Была зима, поэтому они были слегка присыпаны снегом. А по ночам на Варшавской улице происходили разные вещи - кто-то жаловался на соседей, что они фольксдойче, и их арестовывали, где-то ограбили какую-то бедную семью, потому что Варшавская улица была улицей, где жили бедные семьи. Разное потом всплыло, но сегодня, спустя годы, трудно узнать подробности. В любом случае, это тоже следует подчеркнуть.
Nazywam się Janusz Mielczarek. Jestem Częstochowianinem. Urodziłem się w tym domu, na 3 Maja pod numerem 10, 16 czerwca 1936 roku. Poproszony przez przyjaciół z Telewizji Orion starał się będę opowiedzieć o sytuacji jakie zapamiętałem z 16 stycznia 1945 roku, a także o relacjach moich przyjaciół, którzy przeżyli tamten czas.
Ta kamienica wtedy, zresztą tak samo tak jak i cała ulica nie była skanalizowana. Był tu, woda była na zewnątrz, natomiast ulicą 3 Maja biegł główny trakt na Zachód, znaczy były dwa: jeden był przez ulicę św. Barbary, drugi przez ulicę 3 Maja. Tędy jako dziecko, z okna na piętrze obserwowałem ruchy wojsk w jedną stronę, kiedy kierowały się wojska niemieckie na Wschód, a potem ich odwrót – ludzi, którzy na taborach, pozawijani w bandaże często, wracali ze Wschodu. W sąsiednim budynku w czasie wojny znajdowali się, rezydowali lotnicy niemieccy, a także obsługa lotniska w Rudnikach. Było to lotnisko zbudowane w czasie wojny przez Niemców i w związku z tym, no sytuacja tego domu była taka dość szczególna – sąsiedztwo tej niemieckiej dużej grupy wojskowych i cywilnych. Na ulicy Jasnogórskiej, prawdopodobnie Niemcy zakładali, że Armia Czerwona idąc na Zachód przez Częstochowę nie wybierze traktów głównych, to znaczy Alei, które były szerokie i są szerokie, i łatwo tam ustrzelić jakiś pojazd pancerny, czy inny środek wojskowy – natomiast będą się przeciskać ulicami bocznymi. W związku z tym na ulicy Jasnogórskiej od jesieni 1944 roku budowany był – jak myśmy to nazywali bunkier ze stanowiskami strzelniczymi. Z jednej strony ulicy i z drugiej strony ulicy było tylko tyle miejsca, że mogły przejść dwie-trzy osoby, natomiast nie przejechał tamtędy żaden pojazd.
Wiadomo było, że działania wojenne, które spotkają Częstochowę w tym czasie będą także powodowały jakieś bombardowania, ostrzał artyleryjski i tak dalej. W związku z tym starsi, tak sobie zakładali, że najbezpieczniej będzie się ulokować tutaj na parterze, bo tak: i od ulicy jest bezpieczniej i tu od podwórza nie było jakiegoś zagrożenia, a nawet jeżeli będzie jakieś bombardowanie, to... No jest szansa, że na tym pierwszym piętrze coś tam się zatrzyma, a nawet jak wybuchnie, to nie porazi tutaj nas, będących w tym parterowym mieszkaniu. W związku z tym tu na parterze zebrały się trzy rodziny, bo myśmy mieszkali na piętrze, tam w tym ostatnim oknie tego domu. I tam brama wjazdowa była, a tu jest brama wejściowa. I po tym pierwszym ataku czołgów, które zostały rozbite w Alejach nastąpiła taka cisza – ustała strzelanina, ustałi ruchy pojazdów i tak gdzieś około godziny osiemnastej – starsi to pierwsi usłyszeli i zaniepokoili się sytuacją, ponieważ od strony Wieluńskiego Rynku usłyszeliśmy idące w kierunku miasta, w kierunku Alej wojska niemieckie, mowę niemiecką, stuk podkutych butów, bo droga była zalodzona i przeraziliśmy się, jako że były takie opowieści, że w Częstochowie będzie masakra-Niemcy chcą zrobić masakrę. Także tutaj, w tym mieszkaniu na parterze, no różne rzeczy się działy – i płacze, i modlitwy, i tak jak to reagują ludzie, którzy przyjrzeli się różnym okrucieństwom wojny.
Przed północą usłyszeliśmy burzenie do drzwi. No jedni mówili: „otwierać”, drudzy mówili: „nie otwierać”, ale w końcu no trzeba było otworzyć, bo mogło się to różnie skończyć. I ten, który poszedł otworzyć, pytając: „Kto tam?” i tak dalej, usłyszał najpierw: „Czy są Germańcy?”. To było takie pierwsze pytanie, no i wiadomo było, że to są Rosjanie. Otwarli. I wtedy do tego mieszkania, w którym było ileś tam tych osób, no kilkanaście chyba – ja byłem jedną z najmłodszych – weszło trzech czerwonoarmistów. Jak dzisiaj z dystansu, i z pozycji dziecka dziewięcioletniego to oceniam: jeden był mocno starszy, taki dziadek z wąsami, drugi około czterdziestoletni, po czarnej czuprynie – niewysoki był zresztą – to wydaje mi się, że mógł to być z pochodzenia Gruzin, a trzeci, który, no wzbudzał szczególną litość, to było dziecko po prostu. To był kilkunastoletni chłopak, wychudzony, z odmrożoną szyją, fioletową prawie, która w kołnierzu szynela o wiele za dużego wyglądała dramatycznie. Oczywiście ostrzyżony na łyso. I ludzie, którzy byli w tym mieszkaniu, oczywiście, no chcieli się podzielić – czym mieli, z tymi żołnierzami. Posadzili ich przy stole. Zresztą zachowywali się – tak obejrzeli tylko mieszkanie, czy rzeczywiście tu nie ma jakichś Niemców, których można było poznać po umundurowaniu, i usiedli przy stole. Dostali herbatę, a herbata była z marchwi, bo wiadomo, że nie było prawdziwej herbaty w czasie wojny.
Ja szczególnie zapamiętałem z wizyty tych czerwonoarmistów taki moment: ponieważ 16 styczeń był, choinka jeszcze w tym mieszkaniu, w którym byliśmy stała, ten wojskowy chłopak z karabinem, któremu się bardzo przyglądałem odszedł od stołu, zjadł coś, wziął kawałek chleba, chyba z mlekiem i z cukrem nawet, bo masła nie było i poszedł na kanapę, która stała przy choince, usiadł tam i jedząc tę pajdę chleba przyglądał się cały czas tej choince. To dla mnie niezapomniany obrazek z tamtego dnia, ponieważ no były również jakieś inne jeszcze działania. Na przykład: moja mama zdziwiona, że w ogóle takie dziecko jest na wojnie, że nie ma rękawiczek, że odmrożone ręce, pobiegła po jakiś szalik ojca, przyniosła z naszego mieszkania z piętra jakieś rękawiczki i tak dalej i dała temu chłopakowi. Także ta wizyta skończyła się w ten sposób, że oni zjedli, pożegnali się i poszli.
Dochodzę do Alei Sienkiewicza, przez którą przechodziłem codziennie dwukrotnie idąc do szkoły z ulicy 3 Maja, ponieważ chodziłem od czwartej klasy, może od trzeciej chodziłem do szkoły numer 14, która znajduje się na rogu ulicy Waszyngtona i ulicy Pułaskiego. Tędy także 16 stycznia, około godziny, w godzinach przedpołudniowych, poszedłem bodajże na zajęcia na godzinę dziesiątą, ale dowiedziałem się, że są odwołane, nie ma nikogo więc ucieszyłem się i szedłem sobie na zupełnym luzie nie wiedząc co to będzie za dzień, że będzie to ważny dzień, że różne dramatyczne sytuacje w czasie tego dnia się rozegrają. Był pogodny dzień, słoneczny, podobny do dzisiejszego, tyle tylko z taką różnicą, że było około 17-18 stopni minus, bo takie wtedy były zimy, a był to styczeń przecież. I dochodząc do Alei Sienkiewicza moją uwagę zwróciły samoloty lecące dość nisko nad Alejami od strony Wschodniej, potem się dowiedziałem, że to były samoloty IŁ-2. To były takie radzieckie szturmowe samoloty, które wcześniej zbombardowały „most kacapski” - jak myśmy go tu nazywali. To bombardowanie było raczej takie symboliczne i ono żadnej szkody torom nie zrobiło. Natomiast te samoloty nadleciały, no dla mnie był to dość niski pułap tego lotu i zrobiły nad parkami koło łukiem takim i odleciały. Ja wtedy poszedłem do domu, a w Alejach dramaty rozegrały się we wczesnych godzinach popołudniowych. Szarża czołgów była, no szalona, jak można by dzisiaj powiedzieć. Może nie przygotowana tak jak trzeba – trudno dzisiaj dywagować. Natomiast z tego co pamiętam – co widziałem następnego dnia, kiedy już działania wojenne ucichły – przynajmniej w Częstochowie, tutaj w tych okolicach. Pierwszy, rozbity, to znaczy z tych co ja widziałem. Pierwszy rozbity czołg, na którym jeszcze, no wisiały szczątki spalonych żołnierzy, którzy nie zdążyli z niego się wydostać, to był na środku Alej, na wysokości Kurii Biskupiej, drugi był rozbity mniej więcej tutaj gdzie, vis a vis Miejskiej Galerii Sztuki, a trzeci, który dojechał najdalej z tej szarżującej grupy, dojechał do schodów podjasnogórskich. Były tam schody. Pierwsze były tu bliżej i drugie, z których reszta jeszcze trochę zmodernizowana istnieje. I on tam został rozbity. Z tego co później się dowiedziałem. Prowadził go, dowódcą tego czołgu był osiemnastoletni chłopak. Pamiętam czołgi niemieckie, które zostały rozbite w tamtym dniu – więc gdzieś między Placem Daszyńskiego, a ulicą Kościuszki, musiały tam być boje, między jednymi i drugimi. Jeden niemiecki czołg był rozbity i 17, czy 18 – on jeszcze potem długo tam stał. Stał na obecnych „Kwadratach”, a drugi, którego pamiętam był na ulicy, na Wałach Dwernickiego, na początku, gdzieś jakieś 50 metrów od początku obecnego ryneczku handlowego. Także to przedpołudnie 16 stycznia, które mnie tu w tym momencie zastało było początkiem następnych działań, których już sam bezpośrednio nie widziałem.
Jesteśmy na dawnym dworcu towarowym Stradom. Z pozoru był to dworzec na przedmieściu, a więc nic specjalnie ważnego, ale niestety był to bardzo ważny punkt strategiczny. Ten dworzec towarowy, z rampami – co bardzo istotne służył do rozładunku i transportów wojskowych w czasie wojny i wszelkich towarów. Ale ta okolica, to nie tylko sprawa dworca. Po drugiej stronie obecnego dworca kolejowego – od nas, w prostej linii około 300-400 metrów są ważne zakłady przemysłowe: Stradom i Wełnopol. Wiadomo, że w tamtych czasach przede wszystkim była produkcja dla wojska, bo wojsko było tym największym odbiorcą i miało największe potrzeby. Tutaj niedaleko, właśnie w Wełnopolu, część Wełnopolu to był tzw. „Hasag”, w którym produkowano amunicję, czyli zupełnie, konkretna rzecz przeznaczona dla wojska. Są wczesne godziny popołudniowe 16 stycznia 1945 roku. Czołgi armii czerwonej przeszły wszelkie zapory jakie były na ulicy Warszawskiej i walczą o wjazd w Aleje – tymczasem w Herbach dwadzieścia parę kilometrów od Częstochowy są wielkie magazyny amunicji, oczywiście niemieckie. Po drugiej stronie były też – w okolicy Herbów Nowych były przed wojną także magazyny polskie wojskowe. Trzydzieści parę kilometrów od Częstochowy są największe w okolicy zbiorniki paliwa – tego co jest najbardziej potrzebne w tej wojnie Niemcom. W związku z tym w okolicy Herbów zgromadzone są duże jednostki wojskowe – także pancerne. Zaskoczenie, jakie spowodowała szarża Armii Czerwonej na Częstochowę opóźniło załadunek pociągu czołgami i innymi pojazdami pancernymi, który miał się udać do Częstochowy. Ale ten pociąg już w tej chwili jest niedaleko, mija Gnaszyn... Na stronę dworca na Stradomiu skierowana jest grupa czołgów, która właściwe no nie ma szans w bezpośredniej bitwie z pojazdami znajdującymi się na tym pociągu, który z jednej strony ciągnie jedna lokomotywa, a z drugiej strony pcha druga – no bo są to ogromne ciężary. Tutaj, w miejscu, gdzie jesteśmy jest praktycznie puste pole zabudowane pojedynczymi, skromnymi domami kolejarzy, nauczycieli i innych. Przed samym dworcem są dwa baraki, tak zwany „Pekin” - później po wojnie to było nazywane, w którym część pracowników „Hasagu” jest skoszarowana. Kiedy pociąg z jednostką pancerną zbliża się do stacji Stradom, tutaj na tej przestrzeni takiej pustej, pojawiają się radzieckie czołgi. Pociąg zbliża się do tej rampy betonowej, po której będą mogły zjechać czołgi i włączyć się natychmiast do działań wojennych. A Niemcom w Częstochowie tych posiłków bardzo brakuje. W związku z tym czołgiści grzeją silniki w pojazdach i przygotowują się od razu do wejścia do wojny, po prostu do walki. Pociąg dojeżdża powoli do tego betonowego progu, po którym będą mogły zjechać pojazdy i pomału będzie przesuwał się w naszą stronę. Tu gdzie są pryzmy tego kamienia – oczywiście nie było tego - i z tamtej strony pędzą radzieckie T-34. Kilka strzałów z dział czołgowych nie robi żadnego wrażenia na niemieckich pojazdach i na samym pociągu, ale pociąg wjeżdża coraz dalej i kiedy jest może na poziomie – no trudno powiedzieć, bo to była sytuacja taka zupełnie nietypowa, kiedy już jeden dowódca tej szpicy czołgowej podejmuje – mimo, że uszkodził lokomotywę, ale to nie zrobiło wrażenia, bo pociąg toczy się dalej – podejmuje decyzję, żeby staranować lokomotywę i zrzucić ją z torów. I to było jedyne co spowodowało, że ten pociąg nie mógł jechać dalej. W związku z tym załoga tego pociągu odpina, zostawia lokomotywę na torach, zrzuconą z torów i lokomotywa, która jest w tylnej części wyciąga, ciągnie ją z powrotem w kierunku Herbów. Trzeba jeszcze wiedzieć, że co przeżywaliśmy bardzo, bo nie powiem dzisiaj, czy to był tydzień, czy dziesięć dni, czy może więcej, ale walki o Herby, a przede wszystkim o będące tam magazyny amunicji i dojście do Boronowa, gdzie były wielkie, jedne z największych na Śląsku chyba składów paliwa trwało długo i były bardzo zaciekłe, a my w Częstochowie nasłuchiwaliśmy kiedy te działania, czyli wybuchy, detonacje, które było słychać cały czas, kiedy one się skończą, bo wciąż myśleliśmy o tym, że front może z powrotem wrócić do Częstochowy.
Jesteśmy na terenie dawnych magazynów wojskowych, w których było zaopatrzenie dla wojska. Te magazyny znajdowały się blisko ulicy Warszawskiej, która wiadomo - była głównym traktem dojazdu do Warszawy. Z drugiej strony tych magazynów znajdowała się bocznica kolejowa, którą przyjeżdżały transporty żywności – co było bardzo ważne, mundurów i wszelkich innych przedmiotów potrzebnych dla wojska. Tutaj, na terenie tej hurtowni pracowały bataliony ukraińskie, które były sprzymierzone z Niemcami. Tutaj także w stołówce pracującej na potrzeby tych ludzi, którzy tu pracowali, pracowała babcia mojego przyjaciela – w 1945 roku dziesięciolatka, mieszkającego trochę dalej na Warszawskiej, po którą on często wychodził – jak wracała z pracy, bo wiadomo jak było w czasie wojny. A tutaj było jedzenie i babcia zawsze jakiś lepszy kąsek dla wnuczka mogła wynieść stąd. Tutaj też 16 stycznia mój przyjaciel z babcią około godziny dwunastej – pierwszej wyszli już żeby pójść do domu. Doszli ledwie do ulicy, w miejscu dzisiejszego ronda, bo droga była ciągła, dwupasmówka tylko, wąska droga – tak jakie były drogi w tamtych czasach. Rosjanie wjechali już. Czołgi rosyjskie już wjechały tędy, były już dalej na ulicy Warszawskiej. Tutaj, od nas jakieś 100 metrów batalion ukraiński, który uciekał przed wojskami frontu radzieckiego został dopadnięty, zastrzelony i rozjechany przez te czołgi. Ten mój przyjaciel z babcią widzieli te rozjechane ciała i pojawił się samolot niemiecki, który też prawdopodobnie widział tą masakrę i obrócił swoją nienawiść w stronę tego dziecka i tej kobiety. Mieli na tyle szczęście, że w pobliżu był mostek, pod którym zdołali się schować, bo pilot ostrzelał ich, natomiast mało mu jeszcze było – wrócił się, kiedy oni już chcieli iść dalej i znowu ich zaatakował – no cywili w końcu: kobietę i dziecko – znowu tam się schowali, po czym w napadzie dalszej wściekłości i furii niemiecki pilot podpalił pociskami zapalającymi kościółek na Aniołowie, który stał tam dalej po prawej stronie i ten kościółek spłonął. On stał mniej więcej vis a vis obecnego kościoła, który jest tutaj, tylko że po drugiej stronie ulicy, no i jak się domyślam był drewniany, bo spłonął dość szybko.
Jesteśmy na ulicy Aniołowskiej, która jest ulicą równoległą do ulicy Warszawskiej. Ulica Warszawska była jedną z głównych scen, na których rozgrywały się dramaty 16 stycznia 1945 roku. To była biedna dzielnica i domy budowano często rodzinnie: pierwszy dom był przy ulicy Warszawskiej, następny ktoś stawiał obok, następny jeszcze jakiś pociotek obok i tak dalej, i tak dalej, aż dochodziły te domy właśnie do tej ulicy Aniołowskiej. Podobnie było z domem, ulica Warszawska 161, gdzie w jednym z tych segmentów mieszkała rodzina moich przyjaciół. Tutaj, mniej więcej godzina trzynasta-czternasta, kiedy już czołgi Armii Czerwonej były na Warszawskiej i jeszcze dalej, natykały się na opór niemiecki, tutaj rozegrał się szczególny dramat. Między domem Warszawska 161, a sąsiednim o numerze 159, utkwił – czy z racji jakiejś awarii, czy z innej czołg armii czerwonej i ten czołg stał między dwoma domami, w takim przesmyku. Natomiast w tym samym czasie tutaj, nad miejscem gdzie jestem rozgrywała się bitwa powietrzna samolotów: z czerwoną gwiazdą i samolotów z czarnym krzyżem. Oczywiście była to rzecz widowiskowa i wiele osób z tych mieszkań przy Warszawskiej 161 wyszło oglądać tę potyczkę. Natomiast w pewnym momencie jeden z samolotów niemieckich – nie wiadomo, czy dlatego że dojrzał ten czołg stojący między dwoma domami, czy dlatego, bo był to lekki bombowiec, czy załoga chciała się pozbyć bomb – po prostu spikował tu na ulicę Aniołowską i zrzucił, jak potem policzono: jedenaście, niedużych, ale jednak bomb, które akurat spadły na – między innymi poraziły tych ludzi oglądających to takie niezwykłą wojenną walkę lotniczą. I w ten sposób z tego domu, z tych domów – przepraszam, które były pod numerem warszawska 161, a które ciągnęły się aż do ulicy Aniołowskiej – bo to było takie długie podwórko – dziesięć osób zginęło od bomb i od ich odłamków.
Jesteśmy w miejscu nazywanym zwyczajowo przez Częstochowian: „skrzyżowaniem trzech krzyży”. Tutaj od dawien dawna krzyżowała się trasa ulicy Warszawskiej prowadząca od strony Warszawy do centrum Częstochowy i do ulicy Krakowskiej, a z drugiej strony ulica Kiedrzyńska dochodziła, która no w pewnym sensie prowadziła w kierunku Łodzi, Łasku i innych miejscowości na Północy. Tutaj w nocy z 15 na 16 stycznia ulicą Warszawską – zatłoczoną w sposób nieprawdopodobnie – uciekinierzy niemieccy: w taborach, w samochodach i we wszelkich innych pojazdach kierowali się do centrum Częstochowy. Oczywiście tych ulic, które tu widzimy nie było, bo one powstały kilkanaście lat po wojnie, kilkadziesiąt właściwie po wojnie. Natomiast charakterystyczne było to, że ta trasa prowadząca przez 3 Maja w kierunku na Kłobuck, Olesno – tam na Zachód była mniej uczęszczana tego dnia, niż trasa prowadząca na Herby – tędy, do centrum, a potem przez ulicę Świętej Barbary, Gnaszyn, Blachownię i na Herby. Mogłoby to sugerować, że tam właśnie kierowano się, bo spodziewano się, że ze względu na strategiczne znaczenie tych miejsc i zgromadzone tam wojska, a także sprzęt będzie mógł być długo utrzymywany opór i w związku z tym łatwiej będzie się stamtąd przenieść gdzieś dalej na Zachód. Tutaj, przy tym miejscu były także umocnienia budowane. Umocnienia na tej zasadzie, że normalnie mogły przepuszczać ruch, natomiast po zablokowaniu ich przez odpowiednie stalowe szyny staną się zaporą przeciwpancerną. Tutaj właśnie przy tym skrzyżowaniu około godziny – po godzinie dziesiątej pan Antoni Sikora, który na ulicy Warszawskiej pod numerem 161miał warsztat mechaniczny, jechał na rowerze do centrum, żeby wziąć pieniądze na wypłatę dla pracowników i tutaj, w tym miejscu został zatrzymany przez patrol niemiecki, który wszystkich, którzy się pojawili zaganiał do pracy przy budowie tych umocnień przeciwpancernych. Pracowali niezbyt długo, bo w dom, który jest za moimi plecami, w pierwsze piętro uderzył pocisk artyleryjski, zwalił całe piętro i ci Polacy, którzy byli zagonieni do tej roboty po prostu uciekli. Wykorzystując panikę jaka się zrobiła uciekli i ten znany mi, i wymieniony z nazwiska pan Sikora znając ścieżki poza domami wrócił tam, do domu. W czasie kiedy w centrum już wieczorem, późnym wieczorem i w tych okolicznych uliczkach były już wojska Armii Czerwonej, tutaj rozgrywały się kolejne dramaty. Między innymi powyżej ulicy Cmentarnej, na ulicy Warszawskiej kolejny patrol ukraiński pracujący w magazynach wojskowych na Aniołowie został dogoniony przez czołgi czerwonoarmistów i po prostu postawiony na boku ulicy, nad rowem i wystrzelany z karabinów maszynowych – to było ponad sto osób. Trupy tych Ukraińców leżały przez dwa miesiące. Była zima, więc lekko przysypane śniegiem. A w nocy na ulicy Warszawskiej działy się różne rzeczy – ktoś przeskarżył sąsiadów, że są volksdeutschami i aresztowano ich – gdzieś obrabowano jakąś biedną rodzinę, bo ulica Warszawska, to była ulicą zamieszkałą przez biedne rodziny. No różnie to potem wyglądało, ale dzisiaj po latach ciężko będzie dojść szczegółów. W każdym razie trzeba to było także zaakcentować.